Pancreaskanker: stap voor stap het complexe kluwen ontrafelen

Pancreaskanker: het is een woord waar een zwarte wolk omheen hangt. Meestal veel te laat ontdekt, en slechts zelden nog te genezen. Prof. dr. Kathleen Claes (UGent) doet onderzoek naar manieren om de diagnose van pancreaskanker sneller te kunnen stellen, opdat er met meer kans op succes kan worden behandeld. Ze kreeg voor haar onderzoek de financiële steun van het Fonds Maaike Lars Trees, het Fonds Anhaive Kanker en het Fonds Drieghe-Miller, drie Fondsen voor medische research die worden beheerd door de Koning Boudewijnstichting.

Steve Jobs, Luciano Pavarotti, Patrick Swayze, Ruth Bader Ginsberg. Of dichter bij huis Jean-Luc Dehaene, Dirk Van Duppen, of Arno die het geluk had dat hij geopereerd kon worden. Maar ook tientallen en honderden onbekende(re) Belgen: jaarlijks krijgen ongeveer 2.000 mensen in ons land de boodschap dat ze pancreaskanker hebben. Nog steeds een zéér zwaar verdict: slechts 7 procent van hen is vijf jaar later nog in leven. Als de kanker vroeg wordt ontdekt, en het nog mogelijk is de tumor operatief te verwijderen, stijgt de overlevingskans. De symptomen van pancreaskanker zijn echter zo divers – o.a. indigesties, rugpijn, vermoeidheid, depressieve gevoelens… – en ook verbonden met andere ziektebeelden, dat deze agressiefste van de kankers vaak pas laat wordt ontdekt.

Erfelijke factor

Prof. Dr. Kathleen Claes is met het ‘Lab Claes for Cancer Predisposition and Precision Oncology’ gespecialiseerd in het inschatten van iemands voorbestemming of vatbaarheid om kanker te ontwikkelen (predispositie), waarbij de erfelijke factor nooit veraf is. “Genetische factoren spelen een rol bij kanker”, verduidelijkt ze, “maar niet bij alle kankers even sterk. Tweelingstudies hebben aangetoond dat er een sterkere erfelijkheid is bij bijvoorbeeld prostaat- of huidkanker. Bij pancreaskanker speelt het minder sterk, maar toch zien we in 5 tot 10 procent van de gevallen een overervingspatroon in de familie.”

Pancreaskanker is ook qua genetica een complexe klant. Sommige ziekten zijn in grote mate monogenetisch: de oorzaak zit dan bij een meerderheid van de patiënten bij een mutatie op één bepaald gen. Voor pancreaskanker lijkt het te gaan om een samenspel van zowel genetische als andere factoren.

Samenhang met andere kankers

In een eerste onderzoek legde Dr. Claes een stukje van die genetische puzzel bij families waar minstens twee nauwe verwanten pancreaskanker hebben, of drie minder nauwe verwanten. Een puzzelstukje in de zoektocht naar een betere voorspelbaarheid van het risico. “We hadden verschillende groepen patiënten, sommige mét familieleden die ook pancreas- of een andere kanker hadden, andere zonder. En we bekeken in hoeverre zij meer pathogene varianten in genen dragen (‘patho-geen’ is (potentieel) ziekteverwekkend). Dat bleek wel degelijk zo: vooral waar er een meerdere familieleden pancreaskanker ontwikkelden, zien we meer van zulke pathogene erfelijke mutaties. We zien ook dat de kans op een erfelijke mutatie groter is in families waarin, naast pancreaskanker, borst- , eierstok- of colonkanker voorkomt.”

In die families kan je dus voorspellend onderzoek gaan doen, maar “er is nog geen consensus hoe je die mensen dan verder moet opvolgen. We hebben nog geen 100% betrouwbare methode via beeldvorming om pancreaskanker te vinden. Dus dan zijn er nog altijd puncties nodig, wat toch ingrijpend blijft.” Een aanvraag loopt om verder onderzoek te kunnen doen op dit spoor.

Verklikkers in het bloed

Tegelijk zoeken Dr. Claes en haar team voort naar andere manieren om pancreaskanker sneller op het spoor te komen. “We hopen een merker, een ‘verklikker’, van de kanker terug te vinden in het bloed. Heb je kanker, dan komen er in je bloed resten van het genetisch materiaal van afgestorven kankercellen, of soms zelfs een hele tumorcel.”

Opnieuw geen rechttoe rechtaan pad, want in ons bloed zweeft ook allerlei DNA van afgestorven niet-kankercellen. Het is dus zoeken naar resten DNA die meer genetische afwijkingen vertonen, wat typisch is voor kankercellen. “En we vinden die wel degelijk, maar enkel bij mensen met gevorderde pancreaskanker, en niet in een vroeg stadium wanneer nog een operatie mogelijk is.”

Technologische vooruitgang

Vaststellen dat iets niét zo is als gedacht, is ook een relevant resultaat bij wetenschappelijk onderzoek, toch? “Ja, op zich is dat zo”, lacht Kathleen Claes, “maar we gaan toch nog wat doorzoeken. Ons onderzoek is vrij recent, maar de technologie gaat heel snel vooruit: intussen zijn er alweer nieuwere technieken. Wij konden enkel bekijken of er grote stukken DNA verdwenen of bijgekomen waren. Maar nu kunnen we naar kleinere afwijkingen zoeken. We hebben van tientallen patiënten nog de stalen van tumormateriaal en van plasma, dus we gaan het overdoen. Uit andere onderzoeken is al geweten waar op het DNA grosso modo de mutaties bij pancreaskanker zitten, dus we gaan van de DNA-resten in het bloed enkel dat deel onderzoeken, met een sequencingtechniek die veel fijner het genoom uitleest.”

Pancreaskanker is een puzzel die moet worden gelegd zonder voorbeeldplaat. Het is zoeken hoe de stukjes in mekaar passen, en zo stapje voor stapje ook voor pancreaspatiënten de hoop op genezing wat vergroten.