Slimmer zijn dan de smartphone

Algoritmes zaaien soms meer chaos dan ons lief is door ons in (des)informatiebubbels te duwen en de samenleving te versplinteren. In de nieuwe workshop ‘Algoscape’ leert het BELvue museum leerlingen achter de schermen van algoritmes te kijken, zodat de jongeren slimmer blijven dan hun smartphone. 

Ze waren zo zeker van hun stuk. Gabriela, Rafey, Hanne en Noor, trotse vertegenwoordigers van territorium Oost, wilden koste wat kost Selena van de macht houden. De hele tijd vakantie nemen! Zomaar gratis geld weggeven! Zo iemand verkies je toch niet tot leider van de wereld. Wanneer een nieuwsstem vertelt over de ‘echte’ Selena en haar programma, vallen de monden open. Ze blijken tegen hun eigen belangen gestemd te hebben. Hoe kan dat? 

Twee uur eerder verzamelde het derde jaar Maatschappij en Welzijn van het Sint-Annacollege op de Antwerpse Linkeroever in het BELvue museum voor Algoscape. Met deze nieuwe workshop wil de Koning Boudewijnstichting jongeren van het eerste tot derde middelbaar bewust maken van de subtiele manieren waarop algoritmes in sociale-media-apps hun gedrag en gedachten kunnen sturen, en hoe ze zich daartegen kunnen verweren. 

Snapchat, Instagram, YouTube, TikTok: de leerlingen van het Sint- Annacollege spenderen er elke dag vele uren. Ze kijken kattenvideo’s, pikken er kooktips op, doen dansjes na en ze halen er hun nieuws. Sociale media geven jongeren een venster op de wereld, maar ze houden ook het risico in van informatiebubbels, desinformatie, zelfs manipulatie – fenomenen die de polarisatie verscherpen en het samenleven ondermijnen. 

En dat begint met algoritmes die bepalen wat je te zien krijgt. Om de klas duidelijk te maken hoe ze werken, kruipen de leerlingen eerst in de huid van de makers van een algoritme. Ze moeten een beslissingsboom met ja-/neevragen ontwerpen aan de handwaarvan bepaald wordt of een bepaalde foto een kikker toont of niet. Het is puzzelen en zuchten – “Niet alle kikkers zijn groen, jongen!” – maar het lukt. Bij de foto’s die ze testen, laat hun algoritme alleen de kikkers door. 

Algoritmes dienen om complexe problemen op te lossen op een systematische manier. Maar sociale media zetten ze ook in om gebruikers langer op hun platformen te houden door content te tonen die ze leuk vinden. De leerlingen van het Sint-Annacollege blijken goed te beseffen dat door video’s te liken, te delen, te bewaren, opnieuw te bekijken ze TikTok leren wat de app hun moet aanbieden. 

Maar beseffen ze voldoende dat achter die algoritmes ook mensen zitten die voor hen keuzes maken? Bij het begin van de workshop moesten ze een foto kiezen; door die keuze belandden ze vanzelf in een van vier territoria – Noord, Oost, Zuid, West. Elk territorium krijgt zeven stukjes informatie over Selena die een nieuwe ambtstermijn ambieert als wereldleider. De leerlingen moeten beslissen of ze haar die gunnen. Soms kunnen ze een ‘voordeel’ winnen, een stukje informatie van de andere groepen.  

Terwijl de leerlingen alle informatie samenleggen en afwegen, loopt wiskundeleerkracht Flavio Claassen tussen de territoria. “Wij vinden het als school belangrijk dat ze leren kritisch denken, dat ze voor zichzelf uitmaken welke waarden en ideeën ze belangrijk vinden.” De leerlingen moeten hun weg leren vinden in informatie. Weten ze dat algoritmes hen kunnen manipuleren? “Ze beseffen dat als je dat zegt, maar dat blijft niet hangen.”  

De woorden van hun wiskundeleerkracht zijn profetisch. Wat de leerlingen niet weten, is dat de animator, als het brein achter een algoritme, bepaalt wie welke informatie krijgt. Ze sukkelen steeds dieper in een informatiebubbel, die hen in een bepaalde richting duwt. “Selena komt er niet in!” besluit Oost. Ook de andere groepen zijn rotsvast overtuigd van hun voor- of tegenstem. Tot ze dus geconfronteerd worden met álle informatie. Ze beseffen dat ze geleid zijn naar een keuze die niet alleen nefast was voor hun regio, maar die ook tegen hun waarden indruiste. “Alle informatie die we kregen was zo negatief over haar”, zegt Noor verontschuldigend. 

Tot slot denken de leerlingen samen met de animatoren na over hoe ze op een meer beredeneerde manier kunnen omgaan met hun smartphone. Op een poster die ze meekrijgen naar school plakken ze hun eigen kleine intentieverklaring zoals “meldingen uitzetten”, “schermtijd inschakelen” tot het nogal drastische “je gsm kapotslaan”. 

Met een laatste waarschuwing stuurt animator Jordi de leerlingen terug naar Antwerpen: “Geloof niet zomaar alles wat voorbijkomt. Denk eraan dat anderen misschien andere dingen zien, praat met elkaar zodat je over zoveel mogelijk informatie beschikt”. 

Noor, Rafey, Gabriela en Hanne zijn ondertussen bekomen van het nare gevoel beetgenomen te zijn. Ze zijn enthousiast over de interactieve workshop, ook over de analoge aanpak met papier en kaartjes. “We hebben geleerd over hoe je je stem en je mening kan uiten. Met onze smartphone of laptop hadden we gewoon allemaal apart ChatGPT gebruikt. Nu hebben we echt samengewerkt en gediscussieerd. Zoveel socialer dan schermen!” 

Over de workshop Algoscape 

De Koning Boudewijnstichting heeft sinds 2024 een Democratieprogramma, met vijf subprogramma’s. De workshop Algoscape van het BELvue museum werd ontworpen in het kader van de subprogramma’s burgerschapseducatie en tech & democratie. Deze gratis workshop voor leerlingen van het eerste tot het derde middelbaar biedt hen inzicht in de cruciale rol die algoritmes spelen in onze samenleving. 

Meer info en reservatie: https://www.belvue.be/nl/activities/algoscape