Medialicht laten schijnen: lessen uit Hongarije

Onder de huidige regering in Hongarije werd aan veel onafhankelijke en kritische stemmen in de media het zwijgen opgelegd. Journalisten ontwikkelden echter nieuwe bedrijfsmodellen om de machtigen ter verantwoording te blijven roepen. De oprichters van de site voor onderzoeksjournalistiek Direkt36 zien dat buitenlandse leiders de Hongaarse eerste minister Viktor Orban navolgen, en willen delen wat ze als ‘pioniers’ leerden over de kunst van het overleven, én floreren, ten overstaan van populistische aanvallen op vrije media. Direkt36 krijgt steun van Civitates, het gezamenlijke filantropische initiatief voor democratie en solidariteit.

Zijn nijdig rinkelende telefoon in het midden van de nacht was – letterlijk – een alarmbel voor Gergő Sáling. Het was 2014 en hij realiseerde zich dat zijn dagen als hoofdredacteur van Origo, een van de grootste private nieuwssites in Hongarije, geteld waren. De druk van zijn bazen om een verhaal over een hooggeplaatste medestander van Orban te schrappen, betekende het einde, (ook) van de onafhankelijkheid van de site tegenover de regering.

“Dat was het moment dat de druk begon toe te nemen. Ik kreeg 's nachts telefoontjes: ‘Waar bent u mee bezig?’ Dat soort dingen”, zegt Sáling, terwijl hij uit de eerste hand vertelt hoe een verkozen regering de media muilkorft in de 21ste eeuw. “Het is erg moeilijk uit te leggen. Er zijn veel factoren, veel spelers… Dit zijn intelligente mensen... Ik heb geen bandopnames of documenten om te bewijzen wat ik heb meegemaakt. Maar het kwam erop neer dat ik uiteindelijk werd gedwongen mijn baan op te zeggen.”

Een licht werpen op corruptie

Sálings reporter die aan het uitspitten was hoe het zat met dure reizen ondernomen door de Orban-assistent, was András Pethő, net terug van een fellowship in de Verenigde Staten en enthousiast om zijn nieuwe vaardigheden als onderzoeksverslaggever in te zetten. “Het was gewoon routinejournalistiek”, zegt Pethő over het verhaal. Maar hij besefte snel dat Boedapest niet Washington was. De regering beschouwde Origo’s vragen over de reizen als ‘een georkestreerde aanval’. De eigenaars van de site ontdekten al snel dat dergelijke verhalen niet in hun belang waren.

Sáling en Pethő namen ontslag. Met steeds meer Hongaarse nieuwsmedia die geleid of gecontroleerd worden door de regering, waren ze vastbesloten “om de machtigen ter verantwoording te roepen door de mediaspots te richten op politieke corruptie en andere vormen van onrechtvaardigheid”. Maar hoe moest dat worden gefinancierd?

Hun antwoord is Direkt36, een online non-profitnieuwssite. In zes jaar bouwden ze een basis op van meer dan 2.500 crowdfundingsupporters die meer dan 75% dekken van de hoge kosten van het maken van lange onderzoeksartikels door een team van zeven medewerkers, geleid door Sáling en Pethő. De belangrijkste thema’s omvatten corruptie door regering en oppositie, Russische en Chinese invloed en, in het afgelopen jaar, de overheidsaanpak van de COVID-19-pandemie en een forse neergang van de economie.

Crowdfunding zorgt voor onafhankelijkheid

“Uit onze vroegere ervaring wisten we dat politieke druk wordt uitgeoefend via bedrijfs- en financiële kanalen”, zegt Pethő. Direkt36 houdt vast aan op feiten gebaseerde, onpartijdige berichtgeving. Maar investeerders en adverteerders in media die de regering irriteren, dreigen onopvallend andere zaken te verliezen.

“Wij wilden daar een einde aan maken. We zijn niet afhankelijk van investeerders. We zijn niet afhankelijk van adverteerders. We zijn niet afhankelijk van politieke actoren of overheidsinstanties”, legt Pethő uit. “We hebben geen CEO die ons in het midden van de nacht boodschappen stuurt.”

Partnerschappen zijn ook belangrijk. Filantropische grants hielpen bij het lanceren van Direkt36 in 2015. Ook het advies van de Duitse, door het publiek gefinancierde nieuwssite Krautreporter was van onschatbare waarde. Grote Hongaarse media verspreiden Direkt36-verhalen naar een groter publiek, en vergroten de inkomsten. De gezamenlijke berichtgeving met buitenlandse media omvat deelname aan twee grote internationale vakverenigingen voor onderzoeksjournalistiek.

Klaar om overlevingslessen te delen

Nu de overlevende onafhankelijke media in een Hongarije dat zwaar wordt getroffen door COVID-19, onder nog grotere financiële druk staan, is Sáling verheugd over de toegenomen steun voor de recentste jaarlijkse crowdfundingcampagne en over een nieuwe grant van 144.430 euro gespreid over drie jaar van Civitates: “Dat geeft ons flexibiliteit en zekerheid. We kunnen langer plannen, niet alleen voor wat er in de komende zes maanden zal gebeuren.”

Ook welkom is dat het team zo aansluit bij een netwerk van media-grantees, dat Civitates ondersteunt om ideeën uit te wisselen. In Boedapest zijn ze erop gebrand om hun audiovisuele output te verbeteren en om nieuwe onderzoeksinstrumenten te leren gebruiken. Maar ze geloven ook dat ze enkele zwaarbevochten inzichten in overleven kunnen bieden, in wat Sáling ziet als een nieuwe vijandige omgeving tegenover onafhankelijke media, in landen overal ter wereld.

“Ik ben heel blij als ik hoor dat mensen in West-Europa verrast zijn over wat zich afspeelt in Hongarije. Maar ik denk dat we echt pioniers zijn, iedereen kan zulke dingen verwachten”, zegt hij. “Journalisten moeten eraan wennen, vooral als ze schrijven over politiek en zaken met een hoge inzet.”

Dure dreigementen met rechtszaken vanwege diegenen die het doelwit zijn van onderzoeken, vormen een probleem, zegt Pethő, evenals persoonlijke aanvallen op sociale media en pro-overheidskanalen tegen onafhankelijke journalisten. Maar, verwijzend naar moorden op onderzoeksjournalisten in het buitenland, zelfs in buurland Slovakije, voegt hij eraan toe: “Tot nu toe hebben we geen fysieke bedreigingen ontvangen… dus hopelijk zijn we daar nog niet aan toe.”

Het runnen van een nieuwskanaal dat economisch moet zien te overleven via een goede relatie met lezers, in plaats van met adverteerders of investeerders, levert ook voordelen op. Crowdfundingsupporters ontvangen speciale nieuwsbrieven en interageren met het nieuwsteam. Sáling zegt dat het Direkt36-model journalisten dwingt om verder te gaan dan alle verheven idealen over hun rol in een democratie, en om te laten zien hoe ze een echte impact kunnen hebben op wat belangrijk is voor mensen: “Het verkleint je ego. Crowdfunding… is een goede, zelfreflectieve manier om dit werk te doen.”