Artistieke duizendpoot met hart voor kinderen

Oorlog kruipt in het hoofd en gaat er nooit meer uit, zei Lydia Chagoll. Haar leven lang zweeg ze over de trauma’s van haar jeugd, maar ze vonden een uitweg in dans, in film en in haar engagement voor kinderen en kinderrechten. De Koning Boudewijnstichting brengt hulde aan de oprichtster van het Fonds Lydia Chagoll – Voor een glimlach van een kind, die op 23 juni overleed.

Een paar weken voor haar dood mailde Lydia Chagoll, op een zucht van haar 89ste verjaardag, een filmpje van Laurel & Hardy naar vrienden. ‘Let’s twist again!’ Ze keek ernaar uit om na lange weken van lockdown in haar stek in de bossen van Overijse opnieuw mensen in levenden lijve te ontmoeten. Zo herinneren haar vrienden zich haar: guitig en vol energie. Maar ook intelligent, koppig, belezen, een doorzetter die vloekte als een ketter, met een diep gevoeld sociaal engagement.

Jappenkampen

Lydia Chagoll werd in 1931 geboren als Lydia Aldewereld in het Nederlandse Voorburg in een joods-Nederlands gezin. Haar vader, een links journalist en uitgever, week uit naar Brussel en begon, na de Duitse inval, met zijn gezin aan een lange omzwerving die hen uiteindelijk in Nederlands-Indië in de hel van de gevangenenkampen van de Japanse bezetter deed belanden. Meer dan zes jaar onderging de jonge Lydia de horror van de jappenkampen.

Drie uitwegen zijn er voor mensen die overleefden wat zij overleefd heeft, zei ze zelf: je slachtoffer voelen, de dag plukken en leven alsof morgen niet bestaat, en je engageren voor anderen. Chagoll koos het laatste. Ze zou haar leven lang publiekelijk niet spreken over wat haar overkomen was – “Het was geen Club Med, oké. Schluss damit”, zei ze ooit in De Standaard – maar de ervaringen vonden een uitweg in dans.

Documentaires en films

Na een carrière als danseres en choreografe met een eigen gezelschap begon ze in de jaren zeventig aan een tweede carrière als schrijfster (25 boeken) en bekroond documentaire- en filmmaakster (17 films), soms samen met haar soulmate en levensgezel, de cineast Frans Buyens. Zo waren er onder andere ‘In naam van de Führer’ over nazikinderen, ‘Ma Bister’ over de nazivervolging van Roma en Sinti, en Minder dood dan de anderen, een film over waardig sterven, met Senne Rouffaer en Dora Van der Groen.

Eén thema dat als een rode draad door haar werk liep: haar passie voor kinderen en kinderrechten. “De onderdrukking in de kampen, het moeten wegcijferen van je persoonlijkheid, niet naar school kunnen, niet kunnen spelen, niet erkend worden als kind: het waren deze ervaringen die haar op de barricades deden klimmen”, zegt Edith Carbonez, die tot eind 2019 bij de Koning Boudewijnstichting het Fonds Lydia Chagoll – ‘Voor een glimlach van een kind’ beheerde en die bevriend was met Chagoll.

Respect voor kinderen en hun rechten

Geen taak zo mooi, vond Chagoll, als kinderen mogen gidsen om op te groeien tot redelijke, verantwoordelijke en tolerante volwassenen. In 1982 bracht ze haar documentaire ‘De glimlach van een kind’, over kindermishandeling uit. Ze was medeoprichter van het eerste Vertrouwensartsencentrum, van de organisatie SOS Enfants, en van de Werkgroep Kinderen in gevangenissen. In 1978 richtte ze de Stichting Lydia Chagoll – Voor een glimlach van een kind op, die ze in 1994 overdroeg aan de Koning Boudewijnstichting. Het is daarmee een van de oudste Fondsen van de Stichting.

Jaarlijks looft dit Fonds de Prijs Lydia Chagoll uit, 7.500 euro voor een organisatie die bijzondere inspanningen levert om het respect voor kinderen en hun rechten te promoten. Naast de Prijs financierde het Fonds ook de studiekosten van minder begoede leerlingen die auditie deden aan de Koninklijke Balletschool Antwerpen.

Geen betutteling

Chagoll was erg betrokken bij de Prijs die haar naam droeg, ze gaf haar zegen aan de keuze van het adviescomité. “Voor haar was vooral één criterium van belang”, zegt Edith Carbonez. “Het moest telkens gaan om projecten waarvan kinderen aan de basis lagen. Ze kon niet verdragen dat kinderen betutteld werden. Hoe mooi het project ook was, als het uitsluitend door volwassenen was uitgedacht, had ze het er moeilijk mee. Ze wilde projecten steunen voor en door kinderen, hun actieve betrokkenheid stond voor haar centraal.”

Dat was ook zo bij de uitreiking van de Prijs. “Ze stond erop dat de kinderen uit het project erbij waren. Eén keer, toen de prijsuitreiking toch ’s avonds plaatsvond, drong ze aan op een tweede evenement waar de kinderen wel konden bij zijn.” De diva in Chagoll genoot van die momenten, ze stal de show. Maar ze kon ook ontroerd worden door een kind dat een van haar oude gedichten voorlas, of dansen met de jongens van het project dat haar Prijs gewonnen had.

Fonds blijft bestaan

Lydia Chagoll bleef actief tot op het laatst. “Ik houd het niet uit als ik niets doe”, vertrouwde ze de Brusselse stadskrant Bruzz een aantal jaren geleden toe. “Wat heb je liever? Dat ik je lastigval met gezeur over rugpijn?”

Lydia Chagoll werd in Temse begraven, naast Frans Buyens die in 2004 overleed. Elk verhaal is eindig. Zelfs dat van een larger than life vrouw als Lydia Chagoll. Het Fonds blijft echter bestaan en zal haar naam blijven eren met de steun aan projecten voor en door kinderen.

Stem vinden in de samenleving van morgen

Debateville, de laureaat van 2020 van de Prijs Lydia Chagoll – Voor een glimlach van een kind, is een mooi voorbeeld van wat Lydia Chagoll belangrijk vond in een laureaat: kinderen leren moedig zijn, leren debatteren op een onderbouwde manier. Debateville helpt kwetsbare tieners om hun stem te vinden in de samenleving van vandaag en morgen. Tijdens wekelijkse debat- en spreekvaardigheidsateliers leren kinderen van 11 tot 14 jaar op een leuke manier een argumentatie op te bouwen, hun mening te verdedigen of een bewogen speech geven over thema’s die voor hen belangrijk zijn.